De baksteen nader onderzocht

Architect en lector aan de Academie voor Bouwkunst in Amsterdam Jan Peter Wingender onderzocht de rol van baksteen in de hedendaagse architectuur. In het vuistdikke studieboek Brick. An Exacting Material legt hij samen met collega’s deze wereld bloot door middel van essays en tekenwerk.

“Baksteen is niet meer het veelzijdige bouwmateriaal dat het ooit was, het is een bekledingsmateriaal”, licht Wingender toe. “Wat mij tegenstaat, is dat in Nederland de keuze om met het materiaal te werken vaak een negatieve is. Het is inderdaad de goedkoopste en de meest duurzame optie, maar dat vind ik een weinig gefundeerde keuze als het op architectonische productie aankomt. Baksteen biedt zo enorm veel mogelijkheden.”

“In ons onderzoek proberen we een aantal inzichten te verschaffen over de toepassing van baksteen als bekledingsmateriaal”, gaat Wingender verder. “Niet zozeer vanuit het patroon of het stapelen zelf, maar vanuit de tektonische vraag. Tot wat voor vormgevende oplossingen komen architecten en op welk moment gaan deze resoneren met de manier waarop de baksteen bouwtechnisch op een goede manier toegepast wordt?”

Veel architecten zien materialiseren als een manier om van een concept tot een gebouw te komen. Wingender vindt baksteen bij uitstek een materiaal dat de mogelijkheid biedt om precies de tegenovergestelde weg te bewandelen: “Namelijk dat je met het materiaal begint en dat vervolgens gaat conceptualiseren.

Het geven van betekenis aan het materiaal an sich, daarin schuilt misschien wel echt de betekenis van baksteen voor de architectuur. Er zijn niet heel veel bouwmaterialen die deze mogelijkheid bieden. Dat is het unieke van baksteen.”

Ook Koen Mulder, architect, bouwtechnoloog en docent aan de Technische Universiteit Delft, is gefascineerd door de toepassing van baksteen. Zijn aanstaande boek Het Zinderend Oppervlak gaat over de systematiek van de stapelpatronen die met baksteen gemaakt kunnen worden. “Metselwerkverbanden zijn individuen”, vertelt Mulder. “Ze hebben allemaal een eigen karakteristiek en een eigen hoekoplossing. Anderzijds zit er ook een soort systematiek in. Ik haal die systematiek eruit en laat met tekeningen zien wat er gebeurt.”

“Naast de primaire steenstapeling, heb je ook het secundaire motief dat je ziet als je het metselwerkverband van een afstand bekijkt”, vervolgt Mulder. “Hieraan ontlenen verbanden hun naam. Denk bijvoorbeeld aan kettingverbanden. Die ritmes kun je zo ingewikkeld of muzikaal maken als je zelf wilt en als uitgangspunt gebruiken voor het gevelontwerp. Het biedt veel meer mogelijkheden dan alleen de traditionele metselverbanden die we in Nederland al zo vaak gebruiken.”

Mulder vindt dat het besef van wat baksteen en het metselverband in de bouwtraditie betekenen in Nederland vaak ontbreekt. “In Scandinavische landen is dit bewustzijn veel sterker. Daar zie je dat het een manier van denken is: ik neem iets uit onze eigen traditie en ik laat zien wat ik daar voor bijzonders mee kan creëren.

Met de primaire volgorde van bijvoorbeeld het Noors verband worden allerlei verschuivingen gemaakt. Er ontstaan dan totaal andere patronen in de gevel. Van zigzag tot wiebertjes; er verschijnen de mooiste structuren die nooit eerder zijn vertoond. Dat vind ik bijzonder aan bakstenen. Ik ken bijna geen bouwmateriaal in Nederland dat zo zou kunnen worden gebruikt.”